Geografija je jedan od nacionalnih predmeta u bosanskohercegovačkom obrazovnom sistemu koji, bez obzira na svoj značaj, ima daleko najlošiji položaj. Nemamo institut za geografiju niti državnu instituciju koja se bavi kartografijom, a o broju časova geografije u osnovnim i srednjim školama tužno je govoriti.
Geografija je životna nauka, a to se najbolje oslikava u čovjekovom odnosu prema prirodi, u odnosu prema zemlji kroz njenu obradu i druge oblike korištenja, u interakcije s klimom i vremenom… Sve to možemo nazvati i tradicijom, prirodno-društvenim blagom, pamćenjem jednog naroda, države. Zbog toga i još mnogih drugih faktora, možemo reći da je geografija predmet, odnosno nauka od nacionalnog interesa, a kako i jedna od definicija geografije kaže “to je prostorna nauka”, ona nam pomaže da se prostorno orijentiramo i da razmišljamo kao društvo, država, pojedinac…
Geografija je i višedimenzionalna nauka koja proučava prirodu (planetu Zemlju), društvo (ljudsku civilizaciju), interakciju između njih, te kako sve to predstaviti na karti, u Geografskom informacionom sistemu, što je čini i tehničkom naukom. To su samo neki od razloga zašto je geografija nauka od nacionalnog interesa i zašto geografi trebaju biti u procesu istraživanja, planiranja i donošenja odluka na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini.
S druge strane, svaka nauka kroz svoj razvoj imala je periode i predstavnike koji svoj naučni rad, sredstva i dostignuća stavljaju u službu teritorijalnih, rasnih, političkih, ekonomskih, kulturnih pretenzija jednog naroda ili države nad drugima.
Malo je poznato da je upravo geografija, odnosno jedan njen pravac u 19. stoljeću postao platforma na kojoj će se kasnije razviti njemački nacionalni fašizam. To je bio tragični put od geografskog determinizma do nacionalizma. Geografski determinizam bio je prirodnogeografski pravac u geografiji čiji je začetnik bio najpoznatiji njemački antropogeograf F. Racel. Njegov balkanski dvojnik bio je srbijanski geograf Jovan Cvijić.
Jovan Cvijić jedna je od najmarkantnijih intelektualnih pojava na južnoslavenskim prostorima na prijelazu iz 19. u 20. stoljeće. Pored geografije, njegova istraživanja bila su plodonosna na području geologije, geomorfologije, etnografije, sociologije. Rođen je 12. oktobra 1865. godine u Loznici, a umro u 62. godini života, 16. januara 1927. godine u Beogradu.
Osnovao je Geografski zavod Filozofskog fakulteta 1893. godine i bio njegov upravnik od osnivanja do smrti. Zajedno s grupom geografa i prirodnjaka osnovao je Srpsko geografsko društvo 1910. godine. Bio je predsjednik ovog društva od osnivanja do smrti. Bio je dva puta rektor Beogradskog univerziteta, 1906/07. i 1919/20.
Pojedini njegovi stavovi bili su isključivi i nauštrb prava i identiteta susjednih naroda i država. On se zalagao za proširenje Srbije na Makedoniju i izlazak na Jadran zauzimanjem teritorije Sjeverne Albanije.
Kao što su prisutna svojatanja BiH od susjedne Hrvatske kroz konstrukcije “Bosna – najstarija hrvatska zemlja” i to da su Bošnjaci “cvijeće hrvatskog naroda”, pa ne čudi najnoviji biser predsjednice Kolinde, koja granicu pomjera do Kupresa, tako je Cvijić razradio ideje Ilije Garašanina kroz svoja obimna istraživanja.
Cvijić smatra Bosnu i Hercegovinu “centralnom oblasti za čisto srpsku rasu”. U svom djelu Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje iz 1908. godine Cvijić piše: “Bosna i Hercegovina je po vrednosti naroda, po njegovom centralnom položaju u etnografskoj masi srpsko-hrvatskoga naroda i po zgodnoj mešavini pravoslavnih i katolika ključ srpskoga problema. Bez njih ne može biti veće srpske države. One su najvažnija oblast i za rešavanje srpsko-hrvatskoga i time Jugoslovenskoga pitanja.” On poručuje da se “srpski problem mora rešiti silom”.
Imajući u vidu ovu činjenicu, bit će nam jasnija i ranija i aktuelna politika predstavnika Srba u BiH i u Srbiji. Tamo gdje je stala vojnička čizma nastavlja ekonomija, medijska mašinerija.
Analiziranjem političkih, ekonomskih, saobraćajnih, medijskih i kulturnih veza između srpske politike s one i ove strane Drine jasno vidimo da su ciljevi ostali isti, samo su se sredstva promijenila.
Cvijićeva nacionalistička terminologija i dalje je prisutna u obrazovnom sistemu u manjem bh. entitetu kroz nazive škola, te kroz postojanje Katedre srpskih zemalja na Odsjeku za geografiju Prirodno-matematičkog fakulteta u Banjoj Luci, a isti termin, odnosno poglavlje nalazi se i u udžbeniku geografije za 9. razred. Prisjetimo se da su predstavnici bosanskih Srba tokom rata na pregovorima i u drugim prilikama nosili geografske karte. Također, posebna tema jeste promjena toponima, oronima i naziva gradova, čime se utječe jako negativno na percepciju prošlosti i identiteta.
S druge strane, učenici u Federaciji BiH koji nastavu pohađaju po bosanskom nastavnom planu i programu uče geografiju iz udžbenika koji izostavlja Neum.
Službeni početak izgradnje autoputa između Sarajeva i Beograda, te dogovor čelnika Albanije, Makedonije i Srbije da formiraju “balkanski Beneluks” ne treba nas navesti na krivi zaključak.
Srbija je u 20. stoljeću vodila niz ratova, dva balkanska, dva svjetska, te niz sukoba u procesu raspada Jugoslavije koji su okončani ratom na Kosovu i bombardiranjem NATO snaga, kada je uništena njena vitalna infrastruktura. Sve se ovo katastrofalno odrazilo na demografsku strukturu Srbije. Ovog stanja jako su dobro svjesni u Srbiji i zato žele voditi integracijske procese na Balkanu.
Spomenute tri države dogovorile su da će do kraja 2021. godine osigurati slobodan protok robe, kapitala, usluga i ljudi. Umjesto bure baruta, njihov je cilj da Balkan postane regija mira, stabilnosti i ekonomskog razvoja.
U sljedećem razdoblju ovoj inicijativi pozvani su da se pridruže Kosovo, Crna Gora i Bosna i Hercegovina, čime bi nastalo tržište od 20 miliona stanovnika.
Autoput Sarajevo – Beograd spaja nas i s Novim Pazarom, Prištinom, Skopljem, a približava nas i Istanbulu. Drugi pravac djelovanja jeste povezivanje Sarajeva s Tiranom preko Podgorice.
Bošnjaci i Albanci, s obzirom na svoje kvalitete, brojnost i ključnu činjenicu da žive izmiješani u svim navedenim državama, ovu priliku moraju na najbolji način iskoristiti. Iako se ovi procesi čine daleki i nedostižni, zauzetost Evropske unije unutrašnjim izazovima nam ne ostavlja drugu alternativu nego da jačamo svoju infrastrukturu, proizvodnju i da postanemo aktivni učesnik integrativnih procesa na Balkanu.
Starijim generacijama dobro je poznata činjenica da je upravo u okolini Sarajeva bio geografski centar bivše Jugoslavije. Pojedini istraživači smatraju da se ova činjenica u planiranju sigurnosti bivše Jugoslavije odrazila upravo na određivanje smještaja proizvodnih kapaciteta, posebno namjenske industrije, te izgradnje atomskih skloništa (Konjic) i izostanak izgradnje autoputeva na teritoriji Bosne i Hercegovine. No, malo je poznato da se još uvijek neoznačeni geografski centar Bosne i Hercegovine nalazi u Vitezu. O ovome su već pisali i govorili profesori s Odsjeka za geografiju Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Sarajevu.
U većini razvijenih država svijeta geografski centri turističke su destinacije, mjesto okupljanja učenika, studenata, patriota, dok je Vitez uglavnom prepoznatljiv tek po tržnom centru.
Piše: Sanadin Voloder, Stav